ان الحمد الله، نحمده و نستعينه و نستغفره و نعوذ باالله من شرور أنفسنا و سـيئات أعمالنـا، مـن
يهده االله فلا مضل له و من يضلل فلا هادي له و أشهد أن لا إلـه إلا االله وحـده لا شـريك لـه و
أشهد أن محمدا عبده و رسوله، أما بعد:
فإن أصدق الحديث كتاب االله و خير الهدي هدي محمد (ص) و شـر الأمـور محـدثاتها و كـل
محدثة بدعة و كل بدعة ضلالة و كل ضلالة في النار. ثم بعد:
(اي كساني كه ايمان آورده ايد از خدا بترسيد آن گونه كه شايسته ترسـيدن اسـت و فقـط در
حال مسلماني بميريد) (آل عمران/102 .(
(اي انسانها از خدايي بترسيد كه شما را از يك تن آفريد، و از آن جفتش (همسرش) را آفريد
و از آن دو مردان و زنان زيادي را پراكنده گردانـد و از خـدايي بترسـيد كـه بـه آن و رحمهـا
درخواست كرده ميشويد، حقيقتاً خداوند بر شما نگهبان است) (نساء/1 .(
(اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا بترسيد و سخن راست و درست بگوئيـد، تـا خداونـد
كردارتان را برايتان شايسته گرداند و گناهانتان را بيامرزد و هر كس از خدا و رسولش اطاعـت
كند، حقيقتاً به رستگاري عظيمي، رسيده است) (احزاب/70-71 .(
بحث مفصل و دامنه داري را در مورد اصول دين – اعتقادات – نزد ابوحنيفه (رح) به عنـوان
پايان نامه دكترا آغاز كردم كه مقدمه آن شامل خلاصه اي از اعتقادات ائمه سه گانـه – مالـك،
شافعي و احمد – بود ولي بعضي از بزرگواران و اساتيد از من خواستند تا اعتقادات هر يـك از
اين ائمه سه گانه ديگر را نيز به صورت جداگانه و مفصل، براي كامل شدن اعتقادات ائمه اربعه،
همراه بحثم بياورم.

من نيز به مقدمه بحثم، خلاصه اي از آنچه را كه بـه عنـوان اعتقـاد امـام ابوحنيفـه در مـورد
توحيد، قضا و قدر، ايمان، صحابه و موضع گيري ايشان در قبـال كـلام بـه صـورت مفصـل و
مشروح ذكر كرده بودم، اضافه نمودم تا اعتقاد امام ابوحنيفه را كميخلاصـه تـر كـرده و بتـوانم
اعتقادات ساير ائمه سه گانه ديگر را بيان كنم.
از خداوند خواهان و خواستارم تا اين عمل را خالصانه مورد قبـول درگـاهش قـرار دهـد و
همگي ما را بر راه قرآن و سير بر سنت پيامبرش (ص) موفق گرداند و خداوند در پشت اهداف
و نيتها قرار دارد و آنها را ميداند. او براي ما كافي و بهترين وكيل است.

اعتقادات ائمه چهارگانه – ابوحنيفه، مالك، شافعي و احمد – همان عقيده اي است كه قرآن و
سنت آن را بيان كردهاند و صحابه و پيروان حقيقي آنها بر آن اقرار داشتهاند و بين اين امامان –
حمد و ستايش براي خداست – هيچ گونه اختلافي در اصول دين وجود ندارد، بلكه آنها نسبت
به ايمان به صفات خداوند، كلام خدا بودن قرآن، غيـر مخلـوق بـودن آن و لازمـه ايمـان، كـه
تصديق قلب و زبان است اتفاق نظر داشتند و اهل كلام مثل جهميه و امثال آنها را كه از فلسـفه
يونان و مذاهب كلاميتاثير گرفته بودند، انكار ميكردند.
شيخ الاسلام ابن تيميه (رح) ميگويد: (... و از جمله رحمتهاي الهي نسبت به بندگانش، وجود
پيشواياني مثل ائمه چهارگانه و امثال آنها است كه در ميان امت داراي صداقت در گفتارند آنهـا
سخنان اهل كلام مثل جهميها را، درباره قرآن و ايمان و صفات خداوند، انكار ميكردند و آنهـا
بر آنچه كه علماي سلف به آن معتقد بودند، مثل اينكه خداوند در آخرت ديده ميشود و قـرآن
كلام خداوند است و مخلوق نيست و لازمه ايمـان، تصـديق قلـب و زبـان اسـت، اتفـاق نظـر
1 داشتند.
و باز در ادامه ميفرمايد: (امامان مشهور همگـي، صـفات خداونـد متعـال را قبـول دارنـد و
ميگويند: قرآن كلام خداست و مخلوق نيست، و خداوند در آخرت ديده ميشود و اين عقيـده
صحابه و پيروان واقعي آنها مثل اهل بيت و امثال آنها و عقيده امامان پيروي شده، مثـل مالـك
بن انس، سفيان ثوري، ليث بن سعد، ابوحنيفه، شافعي و احمد است...).
2

از شيخ الاسلام ابن تيميه در مورد عقايد امام شافعي سوال شد و ايشان اين طور جواب داد:

1 .351-350ص/ الايمان-
2 .106/2 ،السنة منهاج-

(عقايد شافعي (رض) و عقايد پيشوايان امت مثل مالك، ثوري، اوزاعي، ابن مبارك، احمد بن
حنبل و اسحاق بن راهويه همان اعتقاد بزرگان پيروي شوندهاي مثل فضـيل بـن عيـاض، ابـي
سليمان داراني، سهل بن عبداالله تستري و امثال آنها است. بين اين امامان و امثال آنها هيچ گونه
اختلافي در اصول دين وجود ندارد، و همچنين ابوحنيفه (رح)، عقايد ثابت شده از او در مـورد
توحيد، قدر و امثال اينها موافق و مطابق است با اعتقادات ايـن امامـان و آنچـه كـه صـحابه و
1 پيروان واقعي آنها و آنچه كه قرآن و سنت درباره آن سخن گفتهاند).
و اين همان چيزي است كه علامه صديق حسن خان آن را برگزيده، از آن حيث كه گفته:
(مذهب ما مذهب سلف، اثبات صفات براي خداوند، بدون تشبيهه كردن آنهـا و منـزه دانسـتن
خداوند از نقايص و معايب بدون تعطيل كردن صفاتش ميباشد، و اين مذهب پيشوايان اسلامي
مثل مالك، شافعي، ثوري، ابن مبارك امام احمد و امثال آنها است. بين اين امامان اختلافـي در
اصول دين وجود ندارد، و همچنين ابوحنيفه (رح)، عقايد ثابت شده از او موافق و مطابق اسـت
2 با اعتقادات اين امامان و آنچه كه قرآن و سنت درباره آن سخن گفتهاند ...).
و اين گفتاري كه ميآيد، قسمتي از آراء و نظرات امامان چهارگانه پيروي شـده – ابوحنيفـه،
مالك، شافعي و احمد – است نسبت به آنچه در مسائل مربوط به اصول ديـن بـه آن معتقدنـد
همراه بيان و شرح موضع آنها در مقابل علم كلام و متكلمين.

 اعتقادات ائمه چهارگانه – ابوحنیفه، مالک، شافعی و احمد – همان عقیده ای است که قرآن و سنت آن را بیان کرده‏اند و صحابه و پیروان حقیقی آنها بر آن اقرار داشته‏اند و بین این امامان – حمد و ستایش برای خداست – هیچ گونه اختلافی در اصول دین وجود ندارد